ÇAĞDAŞ GÜNEY ƏDƏBİYYATI
XIX əsrin ilk çərəyində Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsindən sonra tarix boyu eyni ədəbi-mədəni inkişaf yolu keçmiş Şimal və Cənubda ədəbi proses də fərqli xüsusiyyətlər kəsb etməyə başlayır. Uzun onilliklər ərzində cənubda Azərbaycan dilində təhsil və yazı olmadığından, ədəbiyyatın inkişafı da Şimaldakından, təbii ki, xeyli geriyə qalmış olur. Yalnız milli azadlıq hərəkatları dövründə qısa müddətə azadlığa çıxmış Cənubi Azərbaycanda ədəbi-mədəni həyat sürətlə inkişaf edir, sonra isə yenə də uzun müddətə şovinist fars irticasının qurbanı olur. Belə qısamüddətli oyanma mərhələlərindən biri 1918-1920-ci illərdə Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin, digəri isə 1945-1946-cı illərdə Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı altında həyata keçmişdir. Həmin illərdə ana dilində kitablar, dərsliklər nəşr edilir, milli mətbuatda, əsasən, vətənpərvərlik ruhunda yazılmış ədəbi nümunələr geniş yer alırdı. Keçən əsrin qırxıncı illərinin ortalarında ilk dəfə əlinə qələm almış gənc istedadlar bir də otuz ildən artıq bir müddətdən — islam inqilabının qələbəsindən sonra Azərbaycan dilində nəşr olunan "Varlıq" jurnalının səhifələrində öz yaradıcılıqlarını davam etdirməyə imkan tapdılar. Cənublu sənətkarlar arasında bir çoxu dünyasını dəyişmiş, bəziləri isə indi də ədəbi fəaliyyət göstərən Hammal, Kərimi, Nitqi, Biriya, Şeyda, Sönməz, Səhənd, Sahir, Oxtay, Savalan, Fərzanə kimi yazıçı və şairlərin adlarını çəkə bilərik. Çağdaş cənub ədəbiyyatının inkişafında iyirmi ildən artıq bir müddət ərzində nəşrini davam etdirən və əsası Azərbaycanın böyük alim və ictimai xadimlərindən Cavad Heyət tərəfindən qoyulmuş "Varlıq" jurnalının müstəsna rolunu qeyd etmək lazımdır.
Ancaq Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatından danışarkən onun çoxsaylı nümayəndələri arasında Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın (1904-1988) xüsusi yerini və rolunu diqqətə çatdırmaq vacibdir. Orta və ali təhsilini fars dilində alan Şəhriyar ilk gəncliyindən böyük
Nizami Gəncəvinin, Hafiz Şirazinin, S.Ə.Şirvaninin əsərlərinin təsiri altında bədii yaradıcılığa başlamış, çağdaş İran və Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri kimi tanınmışdır. Sənətdə ictimai lirikaya üstünlük verən Şəhriyar çağdaş dünyamızın ağrılı problemlərindən geniş bəhs edir. Azərbaycan dilində ən böyük əsəri iki hissədən ibarət "Heydərbabaya salam" poemasıdır. Bu əsərə istər Cənubi, istər Şimali Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə onlarla cavab yazılmışdır. Hazırda Cənubi Azərbaycanda ədəbi proses get-gedə inkişaf etməkdədir. Taleyin iradəsi ilə yaradıcılığını Şimalda davam etdirən B.Azəroğlu, Ə.Tudə, M.Gülgün, H.Bülluri, S.Tahir kimi sənətkarlar hər iki tayda yaranan Azərbaycan ədəbiyyatını qiymətli nümunələrlə zənginləşdirmişlər.
Güney Azərbaycanda və İranda modern üslubda yaranan ədəbi janrlar Mirzə Fətəli Axundzadənin Azərbaycan türkcəsindən farscaya tərcümə olunan hekayələri ilə başlandı.
Onun ''Aldanmış Kəvakib'' və ''Yusif Sərrac hekayəti'' adlı romanlarını xüsusilə qeyd etmək olar. XIX yüzilin ortalarında Mirzə Cəfər Qaracadağlı tərəfindən tərcümə olunan bu əsərlərin Güney Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına böyük təsiri olmuşdur. Bunun ardınca Zeynəlabdin Marağalının ''İbrahim Bəyin səyahətnaməsi”, Əbdül Rəhim Talıbın ''Möhsünün məsləki'' və ''Əhməd Səfi Talibin kitabı'' əsərləri meydana gəlmişdir. Bu əsərlər İranda yeni hekayə janrının tarixi təməlini qoymuşdur. Güney Azərbaycanda çağdaş nəsr Məşrutə İnqilabı dövründə geniş vüsət almışdır. Məşrutə dönəmində Təbriz və Azərbaycanda nəsr yazanlar çox az olsa da, o dövrdə bu əsərlər, əsasən, siyasi dərgi və qəzetlərdə çap olunurdu. Bu sırada ən önəmli hesab olunan Cəlil Məmmədquluzadənin ''Molla Nəsrəddin'' dərgisidir. Mirzə Cəlil bundan əlavə kənd həyatından bəhs edən ''Xanın Təsbehi'' adlı ilk hekayəsini çap etdirdi. Bu əsər İranda əksər yazarların yaradıcılığına çox böyük təsir etdi. Müəllif bu hekayədə Azərbaycan kəndlilərinin xanların zülmündən cana doyduqları və xurafat içində yaşadıqlarını təsvir edib. Əsərin məzmunu uzun illər oxucular tərəfindən sevilmişdir. “Molla Nəsrəddin” dərgisindən sonra Əhməd Bəsirət ''Molla Əmi'' adlı türk dilində başqa bir dərgi buraxdı. O, bundan əlavə ''Heyvanların Mürafəsi'' adlı 110 səhifəlik bir kitab da çap etdi. Burada heyvanların dili ilə insanların xarakteri ortaya qoyulmuşdur. İki il sonra Mirzə Həsən Rüşdiyyə kiçik hekayələrdən ibarət ''Əmsali Loğman'' kitabını nəşr etdirdi. Əsər Təbriz ləhcəsində yazılmışdır.
Qeyd etdiyimiz kimi bu əsərlər elmi mənbələrdə Güney Azərbaycanda çağdaş nəsrin təməli hesab olunur. Bu realist əsərlər fars dilində yazan digər türk yazarlarımızın da yaradıcılığına təsir göstərib. 1950-1975-ci illərdə Güney Azərbaycanda dünya şöhrətli əsərlər yarandı. Bu dövrdə — 1961-ci ildə Təbrizin görkəmli yazıçısı Qulamhüseyn Saedi ''Bəyəl Əzalıları'' adlı kitabını yayımladı və beləliklə, dünyanın ən məşhur hekayələrindən birinə imza atdı. Bu əsər Azərbaycanın kənd həyatından bəhs edən dünyanın ən yaxşı hekayələrindən biri kimi tanınmaqdadır. Bu dövrdə Səməd Behrənginin ''Balaca Qara Balıq'' adlı əsəri də dünya şöhrətli bir əsər kimi ortaya çıxdı. Bəhrənginin hekayələri xüsusilə uşaqlar və yeniyetmələr arasında məşhurlaşdı. Mütəxəssislər Behrənginin bu hekayələrinə görə onu İranda uşaq və yeniyetmələr üçün realist üslubda yazılan hekayə janrının banisi hesab edirlər. Bizim çağdaş nəsrimiz demək olar hələ bu gün də müstəqil deyil. Öz milli dilində böyük ədəbi əsərlər yazmağa qadir deyillər, çünki ana dilində təhsil almayan yazarlarımız daim bu problemlə qarşılaşırlar. Buna görə də Güney Azərbaycan ədəbiyyatında nəsr dilimiz ya Türkiyədən yararlanıb, ya da Quzey Azərbaycandan. Hər hansı bir ədəbiyyatın formalaşması və inkişaf etməsi reallığı əks etdirməklə yanaşı, həm də ədəbi dil normalarına uyğun olmalıdır. Bu gün şairlərimizin çoxu ədəbi dil normalarını inkişaf etdirirlər. Bu çox yaxşı və uğurlu bir addımdır. Son zamanlar nəsrlə yazanlarımız da bu yöndə olduqca böyük çaba göstərirlər. Güney Azərbaycanda indi qlobal düşünüb milli dildə yaratmaq çox önəmlidir. Milli dilimizdə yaranan yeni ədəbiyyat dalğasının əsasları hazırlanmaqdadır. Bu istiqamətdə fəaliyyəti daha da gücləndirmək üçün tərcümə işinə diqqət yetirmək çox vacibdir. Yəni dünyanı öz dilimizdə oxumaq bizim üçün hava-su kimi gərəklidir. Çağdaş düşüncələri oxuyub öyrənmək və dünya bədii söz sənətinin əldə etdiyi uğurlardan faydalanmaq bu yolda dünyagörüşümüzü daha da inkişaf etdirə bilər.
XIX əsrin başlanğıcından etibarən rus istilaları nəticəsində Azərbaycan ədəbiyyatı iki qola ayrıldı. Bunlardan Quzey Azərbaycan ədəbiyyatı rus bilgisi altında formalaşarkən, Güney Azərbaycan ədəbiyyatı da klassik çərçivə içində sönükləşib, bir təqlid ədəbiyyatı halını almışdır. Bu dönəmdə xalq ədəbiyyatı inkişaf etsə də, bədii nəsr dili bu prosesdən geri qalmışdır. Aşıq şeirinin yanında xalq dastanları, nağıllar, lətifələr, tapmacalar və bayatı kimi sözlü ədəbiyyat nümunələri üstün səviyyədə olmuşdur. Ancaq bununla yanaşı, klassik ədəbiyyat getdikcə zəifləmişdir. Klassik ədəbiyyat nümunələrindən qəzəl və özəlliklə mərsiyənin Güney Azərbaycan ədəbiyyatında əsas yeri olmuşdur. Dilsuz, Raci, Purqəm, Şüayi, Ahi və Muqbil XIX yüzilin önəmli mərsiyə şairləri kimi tanınırlar. Güney Azərbaycanda yeni ədəbiyyatın ilk təmsilçiləri arasında Əbdül Rəhim Talıb, Zeynalabdin Marağalı və Mirzə Əli Təbrizi öndə gedən şairlərdən olublar. XX yüzilin başlanğıcında Azərbaycan yazarları, fikir adamları, ictimai xadimləri gözlərini dünyaya çevirmiş, olub keçənlərin işığında gələcək ədəbiyyatımız və mədəniyyətimiz üçün zəmin hazırladılar. Xüsusilə Türkiyə mətbuatı ilə münasibətlər səbəbindən dildəki yaxınlaşma ilə bərabər, ədəbi və siyasi münasibətlər də formalaşdı. Bu zaman Azərbaycanda ədəbi düşüncə Türkiyədəki ədəbiyyatla paralel şəkildə kəsişərkən, iki fərqli düşüncənin də faydasından uzaq qalmamışdı. Bunların biri islamçılıq, digəri də sosial cərəyan olmuşdur. Bu dönəmin tanınmış simalarından Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əliqulu Qəmküsar, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Nəzmi və digərlərini göstərmək olar.
XX yüzilliyin başlanğıcında Güney Azərbaycan şairləri dünyada, özəlliklə çevrədə baş verən olaylardan bəhrələnib siyasi, kütləvi və realist ədəbiyyata maraq göstərərkən bu prosesdən yararlanaraq gerçəkdən milli ədəbiyyatımızı yaradırlar. Deməli, bizim şeirimiz Məşrutə dönəmindən bu yana kütləviləşməklə yanaşı həm də çağdaşlaşmışdır. Güney Azərbaycanın yeni şeiri Həbib Sahirlə başlayır. Həbib Sahir yeni şeirin ortaya çıxmasında ilk addımları atıb və cəsarətli şeirlər yazıb. O, 1914-cü ildə ''Kölgələr” adlı kitabını və 2 il ondan sonra "Şəqayeq'' adlı kitabını sərbəst şeir formasında yayımladı. Bu kitablarda həm məzmun yeni idi, həm də müəllif realist bir şair kimi öz mövqeyini sərgiləmişdi. Deməli, Sahir şeiri göydən yerə endirdi. O, yeni sözləri yeni qəlibdə söylədi və bizim siyasi, satirik şeirimizi canlandırmaqda böyük addımlar atdı. O, keçmişə tənqidlə baxaraq, ənənəvi poetik düşüncələri dağıdan ilk şairimizdir. Son 60 il ərzində İranın çox şairləri fikir və düşüncə baxımından, həm də forma baxımından Sahirdən yararlanıblar. Yəni XX əsrdə Güney Azərbaycan ədəbiyyatının böyük simalarından biri olan Həbib Sahir Türk dünyasında da önəmli şairlərdən biri sayıldı.
İranda fars dili və ədəbiyyatı qarşısında türkcə yazmaq uzun illər qadağan edilsə də, bu dönəmdə çağdaş türk ədəbiyyatının ən böyük şairi Şəhriyar yetişdi. Şəhriyarın yaradıcılıq dönəmlərindən yeni mərhələ 1950-72-ci illər hesab edilir. Bu illər ərzində türk dilində olan şeirləri sayəsində dünya şairi kimi tanındı. “Heydər Babaya salam”, “Türkün Dili”, “Məhəmməd Rahimə məktub”, “Səhəndiyyə” kimi möhtəşəm əsərlərini nəşr etdirərək milli ədəbiyyatımızın inkişafına çox böyük təkan verdi. Şəhriyar romantik və realist bir şairdir. O, şeirlərinin mövzusunu gerçək həyatdan almış, xalqın anlaya biləcəyi sadə və təbii bir dildə ifadə etmişdir. Onun söz xəzinəsi zəngin olduğu üçün, bədii deyimlərə də geniş yer ayırmışdır. Xalq ədəbiyyatındakı axıcı və sadə üslubdan da bacarıqla istifadə etmişdi. Şəhriyar İranda fars dilindən fərqli olaraq öz ədəbi-bədii dəyərini, önəmini itirmək təhlükəsini yaşayan Türk dilini ''Heydər Babaya salam'' əsəri ilə əbədi olaraq göylərə ucaltdı. Güney Azərbaycan şairlərindən biri də Bulud Qaraçorludur (Səhənd). O, Pəhləvi rejiminin boğuntusunda Dədə Qorqud dastanlarını ''Sazımın sözü'' əsərində bütövlüklə nəzmə çəkmiş, bunun nədəni olaraq öz xalqına — türk millətinə şərəfli keçmişini göstərərək, milli şüur və mənliklərinin böyüklüyünü ortaya qoymuşdur. Toplam 6460 misra olan ''Sazımın sözü'' əsəri Türkiyə və Quzey Azərbaycanda da yayımlanmışdır. Bulud Qaraçorlu bu əsəri ilə türk dilinin gücünü isbat etməyə nail olmuşdur. Onun başqa şeirlərində də Vətən sevgisi, azadlıq, milli haqlar yüksək bədii dillə ifadə olunmuşdur. Səhənd həm də Güney Azərbaycan çağdaş poezyasının inkişafında dərin iz buraxaraq bütün şairləri öz ana dilində yazmağa çağırırdı.
Son 60-70 ildə Güney Azərbaycanda yazıb-yaradan şairlərin əsərlərində siyasi motivlər çox inkişaf edib. Pəhləvi dönəmində mübarizə ilə yaşayıb yaradan şairlərdən biri də Əlirza Nabdil (Oxtay) olmuşdur. Onun yaradıcılığı qısa olsa da, əsərləri milli və bəşəri düşüncəmizin yaşam tərzinin inikasıdır. Oxtayın idrak dünyasında döyüş və sənət bir-birindən ayrılmayan ünsürlərdir. Onun idealı və əsərlərinin əsas yönü İnsan və onun ən yüksək dəyəri olan azadlıqdır. Məhz bu xüsusiyyətlər də Oxtayı azadlığa tərəf uzanan yolun yorulmaz yolçusu etmişdi.
Pəhləvi rejimi devrildikdən sonra, qaranlıq buludlar bir qədər yox oldu və Güney Azərbaycan şeirində yeni dönəm başlandı. Həmidə Rəiszadə (Səhər) xanımın ''Mavilər'' adlı şeir kitabı yayımlanmaqla bərabər, çağdaş ədəbiyyatımızda yeni atmosfer ortaya çıxdı və ana dilində ədəbiyyatımız yenidən canlandı. O, ''Mavilər'' kitabındakı şeirlərində fikir və duyğularında tam dəyişik bir forma və canlı təsvir, təmsil və istiarələr ortaya qoydu, dövrün çağdaş istək və çətinliklərinə toxunmaqla açıq-gizlin dərdlərini, ədəbi və bədii formada cəsarətlə açıqlaya bildi.
Güney Azərbaycanda indiki poeziya özünü fərqli formada göstərməkdədir. Bu gün şairlərin çoxu kütləvi problemləri əks etdirməkdədirlər və Güneydə hakim olan maliyyə sıxıntılarından tutmuş siyasi basqılar, ictimai yürüşlər, kütləvi narazılıq duyğusunu və milliyyətçi düşüncələrini şeirin dili ilə ifadə etməyə cəhd göstərirlər. Son illər Güneydə Tələbə Hərəkatı ortaya çıxdı və bu ortamda tələbələr dayanmadan fərqli nəşrlər yayımlamağa başladılar. Yəni bütün gənc yazıçılar, nə olursa olsun, tam türkcə yazmağa cəhd göstərirlər. Halbuki bütün nəhv quruluşları farsca olmuş və bir sözlə, farsca düşünüb türkcə yazırdılar. Yəni yazılı fəza öz təsdiqini tapmadan, onlar şifahi bir dünyanın ortasına atıldılar.
İndi Güney Azərbaycanın çağdaş yaradıcılıq durumunu belə xülasə etmək olar:
1. Bəziləri yalnız modern və avanqard bir ədəbiyyatın inkişaf etməsini, bəziləri isə keçmişdəki ədəbiyyatı yenidən qavrayıb, yeni özəlliklər aşılamaqla çağdaşlaşdırmaq tərəfdarıdırlar;
2. Bəziləri ədəbiyyatı şeirdə xülasələndirir, bəziləri isə yalnız və yalnız nəsrdə;
3. Bu gün çağdaş ədəbiyyatımızda işlədilən dil sahəsində bəziləri Türkiyədəki yayğın Anadolu türkcəsini, bəziləri isə Quzey Azərbaycandakı türkcəni, bəziləri isə ortaq türkcədə yazmağı müdafiə edirlər;
4. Çağdaş ədəbiyyatımızda, həm şeir, həm də nəsrdə olan əsas məzmunlar vətən, azadlıq, sürgünlük, ayrılıq, sevgi, həsrət və bu kimi məzmunlardır. Yazılan əsərlər, özəlliklə şeirdə daha çox milli kimliyə dönüşməkdən və mütləq etirazdan söz açır. Ədəbiyyatımızın daha da inkişaf etməsi üçün ədəbi tənqidçilərə çox ehtiyac var. Yəni gənc yazarların daha da güclənməsi üçün tənqidçinin olması çox önəmlidir. Çünki tənqidçi yazılan əsərlə oxucu arasında bir körpü kimi sayılmaqdadır və yaranan hər sənət nümunəsinə, özəlliklə ədəbi əsərlərin yeni uğurlarına yol açılmasına çox ehtiyac var.
Avropa Azərbaycan Cəmiyyətinin Azərbaycanşünaslıq Araşdırmalar Mərkəzi və AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunun birgə layihəsi olan “Güney Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası (Çağdaş dövr)” bu yaxınlarda Bakıda TEAS Press Nəşriyyat evi tərəfindən nəşr olunub.
Antologiyada son 30 ildə Güney Azərbaycanda yazıb-yaradan yeni ədəbi nəslin 100-ə yaxın istedadlı nümayəndəsinin qısa tərcümeyi-halı və əsərləri toplanıb. Antologiyada xalq şeiri üslubunda, divan ədəbiyyatı tərzində, eləcə də son dövrlərdə Avropada yayılmış çeşidli ədəbi cərəyanların təsiri ilə yazıb-yaradan yazarların şeir və hekayələrinə yer verilib. Topluda geniş oxucu auditoriyasına tanış olan Rüqəyya Kəbiri, Kiyan Xiyav, Səid Muğanlı, Heydər Bayat, İsmayıl Ülkər, Hadi Qaraçay, Nadir Əzhəri, Məhəmmədrza Ləvai, Sayman Aruz, Ülkər Ucqar, Ramin Cabbarlı, Məliha Əzizpur kimi yazarlarla bərabər Toğrul Atabay, Məhəmməd Sübhdil, Murtuza Məcidfər, Nadir Paşazadə və digər ədiblərin də ana dilində olan əsərləri oxuculara ilk dəfə təqdim edilir.
Topluda ötən əsrin 60-cı illərində Avropada formalaşan “Fləş Fikşn” (“Flash fiction”) üslubunda yaranan və minimalizmə, kiçik həcmə əsaslanan nəsr əsərlərinə, özündə postmodernizmin bəzi imkan və açılım-çevrilmələrini əks etdirən şeirlərə də rast gəlmək olar.
İranda yazıb-yaradan yazıçı və şairlərlə eyni zamanda, dünyanın dörd bir tərəfində yaşayan güneyli gənc yazarların əsərlərində ədəbi fikrin mənzərəsi öz rəngarəngliyi ilə seçilir. Gənc şair və yazıçıların şeir və hekayələri yeni mövzu, forma axtarışları və yaradıcılıq eksperimentləri ilə seçilir. Güney Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus xüsusiyyətlər ilə birgə, Quzey Azərbaycan şeirinin və bir çox Türkiyə şairlərinin, özəlliklə də Nazim Hikmət şeirinin də üslubu hiss olunur.
Yeni nəsil dil, nəşr və təbliğat imkanlarının məhdudluğuna baxmayaraq Güneydə öz milli varlığını təsdiq edib tanıtdırır, dünya ədəbiyyatının yeni meyillərinə qovuşmaq üçün ədəbi axtarışlarını davam etdirir.
364 səhifədən ibarət olan toplu çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatına dair mühüm poeziya və nəsr antologiyasıdır. Nəfis tərtibatla çap olunmuş bu zəngin antologiyanın tərtibatçısı və ön sözün müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Pərvanə Məmmədlidir. Antologiya Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə mütəxəssislər, tələbələr və ədəbiyyatsevərlər üçün nəzərdə tutulub.